Czym są procesy wykonawcze?
Są to funkcje mózgu odpowiadające za integrowanie i monitorowanie celowego działania. Dzięki tym funkcjom możliwe jest formułowanie celów, kontrola czynności i elastyczne korygowanie działania zgodnie z wytyczonym planem, opracowywanie i realizacja strategii rozwiązywania nowych, wykraczających poza rutynowe problemów, przewidywanie skutków własnego i cudzego działania, a także rozumienie, respektowanie i stosowania się do wypracowanych kulturowo norm współżycia społecznego. Funkcje wykonawcze pełnią rolę koordynująco – nadzorczą wobec procesów kognitywnych, takich jak: pamięć, uwaga, język, myślenie, regulują także sferę emocjonalną. Uszkodzenie płatów czołowych mózgu, na przykład w następstwie udaru mózgu lub urazu, może powodować zaburzenia funkcji wykonawczych o zróżnicowanym stopniu nasilenia i zależnie od lokalizacji ogniska uszkodzenia – odmiennym obrazie klinicznym.
Objawy dysfunkcji wykonawczych
1. Zaburzenia kontroli poznawczej
- Chory przejawia skłonność do impulsywnego, często nieprzemyślanego działania, ulega przypadkowym skojarzeniom i podąża za nimi, choć to oddala od wykonania zadania. Bardzo głębokie objawy skutkują przymusowym, niecelowym reagowaniem na wszystko, co znajduje się w otoczeniu (np. chwytaniem dostrzeżonych przedmiotów i wykonywaniem czynności, z którymi się one kojarzą, choć nie ma to żadnego związku z aktualnym działaniem, są to tzw. zachowania użytkownika);
- często pojawia się sztywność myślenia i działania, zachowanie jest stereotypowe, uporczywe powtarzanie nieskutecznego rozwiązania, czy niepotrzebne kontynuowanie czynności, którą należałoby już zakończyć;
- obserwuje się trudności w zakresie planowania czynności, realizacji założonego planu oraz przewidywania skutków powziętego działania;
- mogą wystąpić trudności w korzystaniu z własnego doświadczenia i niezdolność do modyfikacji zachowania stosowanie do aktualnej sytuacji;
- Chory może nie dostrzegać lub bagatelizować swoje błędy, szukać przyczyn niepowodzeń w otoczeniu, mieć trudności w skorygowaniu pomyłki.
2. Zaburzenia poziomu aktywacji
- obniżenie poziomu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego skutkuje uogólnionym spowolnieniem psychomotorycznym;
- ograniczeniu ulega inicjatywa do działania, Chory jest w stanie wykonywać różne czynności, ale sam ich nie rozpoczyna;
- w przypadku bardzo głębokich dysfunkcji Chory ma otwarte oczy, ale nie reaguje na bodźce, przy pozornym stanie czuwania (mutyzm akinetyczny).
3. Zaburzenia samoregulacji zachowania
U Chorego mogą wystąpić zaburzenia emocjonalne i zmiany osobowości o zróżnicowanym nasileniu:
- utrata dotychczasowych zainteresowań i pasji;
- chwiejność emocjonalna, przesadzona wesołość lub wzmożona drażliwość, niekiedy nawet agresja (tylko słowna lub również czynna), reakcje nieadekwatne do sytuacji, czy niezgodne z przyjętymi normami społecznymi;
- spłycenie życia uczuciowego, koncentracja na własnych, doraźnych potrzebach, zmniejszenie troski o najbliższych;
- niedostrzeganie zmian w swoim zachowaniu.
Metody terapii i kompensacji zaburzeń funkcji wykonawczych
Chory z deficytami sfery wykonawczej powinien być objęty specjalistyczną rehabilitacją neuropsychologiczną, ale odpowiednio wykonywane codzienne czynności również są wartościowym treningiem usprawniającym:
- trzeba zachęcać Chorego do działania jeśli sam go nie inicjuje, a nawet celowo wymyślać zadania do wykonania, żeby nie dopuścić do bezczynności;
- w przypadku głębokich zaburzeń, Chory po wykonaniu cząstkowej czynności nie kontynuuje wieloetapowego działania, albo nadal powtarza tę czynność, choć nie ma już takiej potrzeby – należy wówczas poinstruować co trzeba robić dalej, za każdym razem, kiedy jest taka potrzeba;
- kiedy Chory wykonuje reaguje w sposób nieprzemyślany, impulsywny i ma problem z dostrzeżeniem i skorygowaniem popełnionego błędu – trzeba postarać się o wyciszenie i pomóc zorganizować się formułując wspólnie cel, kolejne etapy realizacji poszczególnych czynności, momenty sprawdzania prawidłowości wykonania, sposoby korekty ewentualnych błędów i w razie potrzeby pośpieszyć z pomocą;
- jeśli Chory nie może skupić się na wykonywanym zadaniu, ponieważ przymusowo reaguje na przypadkowe bodźce płynące z otoczenia, zupełnie nieistotne z punktu widzenia obranego celu – należy początkowo ograniczyć dopływ zakłócających bodźców, a z czasem pracować nad ich ignorowaniem;
- Chory może mieć osłabioną kontrolę emocji oraz obniżony próg drażliwości, trzeba o tym pamiętać i unikać sytuacji, które mogą w konsekwencji doprowadzić do zachowań agresywnych;
- Chory może nie tylko w sposób gwałtowny wyrażać swoje emocje, ale mogą one także być niestosowne do sytuacji (np. dowcipkowanie w sytuacji wymagającej powagi); Chory może skracać dystans w kontaktach społecznych, a więc na przykład spoufalać się z ledwie poznaną osobą, żartować w sposób grubiański, czy nawet wulgarny – jeśli Chory zachowuje się niezgodnie z normami społecznymi, natychmiast po nieakceptowanej reakcji trzeba stanowczo zaprotestować, jednocześnie przypominając jak i dlaczego należało postąpić inaczej;
- Chorzy z deficytami sfery wykonawczej mają ograniczoną samoświadomość trudności, czyli czasem w ogóle nie dostrzegają swoich niepowodzeń, niekiedy je widzą, ale nie przewidują, że podobne problemy mogą w analogicznych sytuacjach napotkać w przyszłości, dlatego wciąż trzeba to tłumaczyć i pomagać w zidentyfikowaniu i pokonaniu zaistniałego problemu;
- codzienne życie stanie się łatwiejsze, jeśli będzie ono możliwie precyzyjnie zaplanowane, a czynności wielokrotnie powtarzane w podobnych warunkach, o zbliżonej porze, staną się rutynowe i dzięki temu będzie łatwiej Choremu im sprostać.
Więcej informacji w tym zakresie można znaleźć na https://ckr.pl/neuropsychologia/.
Opracowanie: mgr Agnieszka Ewa Paprot, specjalizacja: Neuropsychologia.
Absolwentka Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i studiów podyplomowych z zakresu neuropsychologii klinicznej na Gdańskim Uniwersytecie Medycznym, z wieloletnim
doświadczeniem w zakresie diagnozy i rehabilitacji nueropsychologicznej. Autorka specjalistycznych publikacji, współautorka programów komputerowych do terapii afazji
(AfaSystem), wykładowca akademicki. Zawodowo związana z Centrum Kompleksowej Rehabilitacji, Oddział Rehabilitacji Neurologicznej. Konsultuje pacjentów także w Przychodni Rehabilitacyjnej CKR „Centrum Medyczne” w Konstancinie-Jeziornie.